کتاب «الهیات فلسفی»، پژوهشی گسترده در حوزه دینپژوهی و الهیات است که با مقدمه آیتالله جعفر سبحانی منتشر شده است. این اثر با رویکردی عقلانی و تطبیقی، در پی تحلیل بنیانهای خداشناسی، صفات الهی و براهین اثبات وجود خداست و تلاش میکند فهمی منسجم از الهیات فلسفی را در مقایسه میان سنت اسلامی و اندیشه غربی ارائه دهد. تمرکز اصلی کتاب بر این است که نشان دهد چگونه روش عقلایی، راهی برای بروز و تقویت فطرت الهی انسان و دستیابی به نگرشی استوار در باب مسائل بنیادین الهیات است. نویسنده در ویرایشهای تکمیلی اثر، تلاش کرده است مباحث را با توجه به پژوهشهای جدید و نقدهای وارد شده بر الهیات اسلامی و فلسفه دین معاصر دقیقتر سامان دهد و از رهگذر مقایسه، عمق و گستره سنت اسلامی در این حوزه را روشنتر سازد.
ساختار کتاب در ۵ بخش و ۱۶ فصل تنظیم شده و از رویکردهای گوناگون دینپژوهی آغاز میشود. بخش نخست، رویکردهای رایج در غرب مانند پدیدارشناسی دین، رویکرد اخلاقی، جامعهشناختی، تحلیلی، مردمشناختی، تجربهگرایی و پراگماتیسم را طرح کرده و سپس نظرات دینپژوهان مسلمان را بررسی میکند تا زمینهای برای مقایسه فراهم شود. در بخش دوم، موضوع «مبانی قرائتهای گوناگون از قرآن» مطرح میشود؛ مبانی هرمنوتیکی، زبانی، تجربی و نیز نظریه تکامل معرفت دینی تحلیل میشوند و روش صحیح تفسیر قرآن مورد بحث قرار میگیرد. بخش سوم به «صفات خدا» میپردازد و امکان شناخت، روشهای شناخت و تقسیمبندی صفات الهی را تحلیل میکند. مهمترین و گستردهترین بخش کتاب، بخش چهارم است که به براهین اثبات وجود خدا اختصاص دارد: برهان امکان و وجوب، صدیقین، برهان وجودی، برهان اخلاقی، برهان نظم، برهان تجربه دینی، برهان معجزه، برهان اجماع عام و مقایسه آنها با برهان فطرت، و نیز تحلیل برهان جهانشناختی از دیدگاه امام خمینی. بخش پنجم نیز نسبت میان وجود خدا و مسئله شر را بررسی میکند و چالشهای معرفتی و الهیاتی مربوط به آن را واکاوی مینماید. مجموعه این مباحث، تصویری جامع از الهیات تطبیقی و روششناسی فلسفی در حوزه خداشناسی ارائه میکند.
این اثر از معدود آثاری است که تلاش میکند مجموعهای گسترده از مباحث دینپژوهی، الهیات، فلسفه دین و تفسیر قرآن را در قالبی نظاممند و تطبیقی ارائه دهد. این کتاب به دلیل اتکا بر منابع معتبر اسلامی و نیز توجه جدی به آرای فیلسوفان مغربزمین، به پلی میان دو سنت فکری تبدیل شده و میتواند برای دانشجویان فلسفه اسلامی، پژوهشگران الهیات، طلاب حوزه و علاقهمندان فلسفه دین اثری قابل استفاده باشد. یکی از نقاط قوت کتاب، حرکت میان سنتهای مختلف و ارائه تحلیلهایی است که بهویژه در مباحث براهین اثبات وجود خدا و مسئله شر، خواننده را با دامنه وسیعی از دیدگاهها آشنا میکند. افزون بر این، رویکرد نقد و مقایسه در کتاب سبب شده است مباحث الهیاتی نه به صورت مجرد، بلکه در زمینه تاریخی و فلسفی خود فهمیده شوند.
